Gaslighting – forma psychologicznej manipulacji

Gaslighting – forma psychologicznej manipulacji, w której osoba lub grupa osób umyślnie tworzy w osądzie ofiary wątpliwości wobec własnej pamięci czy percepcji, często wywołując u niej dysonans poznawczy i inne stany, takie jak niskie poczucie własnej wartości[1].

Charakterystyka

Za pomocą zaprzeczania, kłamania, wprowadzania w błąd, sprzeczności i dezinformacji gaslighter próbuje zdestabilizować psychicznie ofiarę i podważyć jej przekonania. Służy temu szeroki wachlarz zachowań: od zaprzeczenia przez sprawcę, że doszło do poprzednich nadużyć, aż po inscenizację dziwnych wydarzeń przez sprawcę z zamiarem dezorientacji ofiary[2].

Gaslightingu najczęściej używają niewierni partnerzy - osoby pragnące zmusić innych do uznania własnej wersji wydarzeń, rodzice względem dzieci czy osoby z zaburzeniami osobowości (psychopatycznymi, narcystycznymi oraz borderline). Psycholog, prof. Samuel Waknin opisał ten rodzaj zachowania w latach 90. XX wieku jako rdzeń funkcjonowania osób zaburzonych z wiązki B, czyli zaburzeń dramatyczno-niekonsekwentnych oraz przejaw przemocy[3].

Sposoby manipulacji

Do głównych sposobów manipulowania ludźmi w gaslightingu należą:

ignorowanie (m.in. sposobu myślenia czy prób nawiązania rzeczowego kontaktu),

odmawianie (prawa do wypowiedzi, refleksji, przemyśleń, jako nieuzasadnionego merytorycznie),

przekierowywanie uwagi oraz zmienianie tematów gdy ofiara pragnie wskazać na elementy krzywdzące,

kontrargumentacja (kwestionowanie logiki i pamięci u ofiary, zaprzeczanie działaniom własnym),

dyskredytacja (oskarżenia o mylenie, zmyślanie, czy wręcz próbę odwrotnej dyskredytacji),

oskarżanie (o brak czystych intencji, chęć zaszkodzenia, zemstę)[3].

Pochodzenie terminu

Termin powstał po premierze amerykańskiego dramatu psychologicznego w reżyserii Georga Cukora z 1944 roku Gaslight (w Polsce znany jako "Gasnący płomień"), w którym główny bohater próbuje roztoczyć nad niedawno poślubioną żoną (Ingrid Bergman w roli oscarowej)[3] kontrolę poprzez wmawianie jej czynów i stanów, które są sprzeczne z rzeczywistością. Aby zatrzeć ślady swoich występków, a następnie obwinić o nie żonę bohater filmu podaje w wątpliwość pamięć, percepcję i stan psychiczny żony, co doprowadza ją na krawędź szaleństwa[4][5].

Wbrew wyjaśnieniom powtarzanym w popularnej literaturze i artykułach, w filmie "Gaslight" nie ma wątku manipulowania przez bohatera światłem domowych lamp gazowych (gaszenia, zapalania itp.) przy jednoczesnym wmawianiu żonie, ze widzi ona co innego. Manipulacja i kłamstwa przedstawione w filmie dotyczą innych spraw – znikania przedmiotów, wmawiania nerwicy itd., ale nie świateł z lamp. Światła lamp domowych przygasają, gdy bohater potajemnie korzysta z dodatkowego oświetlenia w innej części domu, w czasie gdy nie powinno go tam być. Oprócz tego wątku, tytuł "Gaslight" (światło lamp gazowych) jednak nawiązuje do pojawiających się przez cały film w różnych scenach świateł lamp gazowych (na ulicy, w pomieszczeniach, w domu), charakterystycznych dla epoki wiktoriańskiej i tworzących atmosferę filmu.

Przypisy

1. Andrew D. Spear, Epistemic dimensions of gaslighting: peer-disagreement, self-trust, and epistemic injustice, „Inquiry: An Interdisciplinary Journal of Philosophy”, 2019, s. 1–24, DOI: 10.1080/0020174X.2019.1610051.

2. Patricia Evans: The Verbally Abusive Relationship: How to Recognize it and How to Respond. Wyd. 2nd. Holbrook, Mass.: Adams Media Corporation, 1996.

3. Agnieszka Zachmann, Gaslighting - okrutna forma psychicznej manipulacji, w: Niebieska Linia, nr 5/2023, s. 11-12, ISSN 1507-2916

4. Florence Rush: The best-kept secret: sexual abuse of children. Human Services Institute, 1992, s. 81. ISBN 978-0-8306-3907-6. [dostęp 2011-06-16].

5. Emanuel Levy, Gaslight: Cukor’s Masterpiece Starring Ingrid Bergman in Oscar-Winning Performance [online], 2006.

 

Link do filmu "Gasnący. płomień". 1944. Lektor.pl 

https://www.cda.pl/video/15334729ca

 

https://pl.wikipedia.org/wiki/Gaslighting