Znaczenie słów intellectus i ratio...

Prezentację koncepcji intelektu proponowanej przez Tomasza z Akwinu warto rozpocząć od zwrócenia uwagi na dwa kluczowe dla tego tematu terminy: intellectus oraz

ratio.

W swym sensie podstawowym słowo intellectus oznacza (1) władzę poznawczą istniejącą i działającą niezależnie od materii. W tym właśnie znaczeniu występuje ono w wyrażeniach intelekt czynny (intellectus agens) i intelekt możnościowy (intellectus possibilis). W ramach tego podstawowego znaczenia należy następnie przeprowadzić bardzo istotny podział.

W niektórych miejscach słowo intellectus oznacza łącznie (2) zdolność do poznania dyskursywnego, czyli rozum oraz zdolność do poznania prostego i niedyskursywnego, którego przedmiotem są np. pierwsze zasady.

Niekiedy jednak słowo intellectus oznacza tylko (3) zdolność do prostego i niedyskursywnego poznania intelektualnego. W takim wypadku desygnat słowa intellectus jest przez Tomasza odróżniany i przeciwstawiany rozumowi oraz poznaniu dyskursywnemu.

Warto również odnotować niektóre inne znaczenia słowa intellectus. Słowo to niekiedy oznacza (4) akt władzy poznania niematerialnego. Zgodnie z tym, co zostało napisane powyżej, w takim wypadku może chodzić albo o (4a) akt intelektu w sensie ścisłym, czyli bezpośrednie ujęcie intelektualne przedmiotu, albo też o (4b) dowolny akt władzy poznania niematerialnego, a więc również rozumowanie lub opinię.

 

Używane w ten sposób słowo intellectus znaczy więc tyle samo, co intelligentia.

W innych sytuacjach słowo intellectus oznacza (5) wytworzoną przez akt poznania niematerialnego reprezentację rzeczy poznanej (intellectus rei).

W niektórych przypadkach oznacza również (6) sam przedmiot ujęty za pomocą pojęcia. Na tym nie koniec, ponieważ niekiedy desygnatem słowa intellectus jest (7) trwała dyspozycja doskonaląca władzę poznania niematerialnego. Dzięki tej dyspozycji człowiek może ujmować prawdę na wzór inteligencji czystych, czyli niezmienne i niedyskursywnie.

W takim wypadku chodzi więc albo o naturalną cnotę poznania pierwszych zasad teoretycznych, albo też o jej nadnaturalny odpowiednik.

 

Równie wyczerpująca i interesująca jest analiza znaczeń słowa ratio w dziełach Tomasza. Peghaire zauważa, że słowo ratio ma w pracach Tomasza trzy główne znaczenia: (I) przyczynowość w sensie logicznym lub ontologicznym; (II) abstrakcyjne pojęcie danego bytu, czyli jego defi nicję; (III) władza poznawcza. Z punktu widzenia niniejszej rozprawy najistotniejsze jest trzecie z wyróżnionych znaczeń, zgodnie z którym ratio oznacza władzę poznawczą. W jego ramach należy jednak dokonać dalszych kwalifi kacji.

W pismach Tomasza bowiem słowo ratio stosowane jest w odniesieniu do dwóch różnych władz: albo do (1) zmysłowej władzy duszy zwanej ratio particularis (rozum szczegółowy), albo do (2) niematerialnej władzy duszy.

W rzadkich przypadkach słowo intellectus używane jest przez Tomasza również na oznaczenie całości składającej się zarówno z władzy poznania niematerialnego, jak i woli. 8 Ibidem, s. 23. Jak pisze Tomasz: „nazwa poznawanie umysłowe (intelligentia) oznacza akt intelektu, którym jest pojmowanie (intelligere)” (ST I q 79, a 10, c). Jak pisze trochę dalej, intelligentia jest to akt intelligere polegający na pojmowaniu (apprehendere) danej rzeczy „wprost i bezpośrednio” (ST I q 79, a 10, ad 3).

W związku z tym „różnica zachodząca pomiędzy poznawaniem intelektualnym a intelektem nie jest różnicą, jaka zachodzi między dwiema władzami, lecz pomiędzy aktem a możnością” (ST I q 79, a 10, c).

 

Należy również wspomnieć o tym, że intellectus używany jest przez Akwinatę dla oddania bytu, który posiada omawianą władzę poznania niematerialnego. W tym znaczeniu używany jest na oznaczenie aniołów myśli chrześcijańskiej, substancji oddzielonych Arystotelesa, inteligencji neoplatońskich.

W rzadkich przypadkach Tomasz odnosi się przez nie również do duszy ludzkiej (J. Peghaire, op.cit., s. 20–21). 10 Słowo to używane jest przez Tomasza także na oznaczenie sprawności pierwszych zasad szczegółowych, dzięki którym człowiek jest w stanie w rozumowaniu praktycznym przyjąć właściwy wniosek. Sprawność ta doskonali władzę rozumu szczegółowego (ibidem, s. 21–22). (11 Ibidem, s. 14–18).

W obrębie ostatniego znaczenia należy dokonać dalszych rozróżnień. Czasami słowo ratio używane jest przez Akwinatę na oznaczenie (3) całego umysłu, czasem oznacza zaś jedynie część umysłu, to znaczy (4) niematerialną władzę poznawczą. Na szczególną uwagę zasługuje fakt, że ratio w znaczeniu „niematerialna władza poznawcza” jest rozumiane dwa sposoby.

Ratio w sensie szerokim oznacza (4a) władzę poznania niematerialnego. Ratio w sensie ścisłym oznacza zaś (4b) charakterystyczną dla człowieka zdolność do poznania dyskursywnego.

Przedstawiona powyżej analiza znaczeń słów intellectus oraz ratio pozwala zauważyć, że dla Tomasza intelekt to przede wszystkim całościowo ujmowana władza poznania niematerialnego. Akwinata przyjmuje, że tak naprawdę składają się na nią dwie odrębne władze: intelekt czynny i intelekt możnościowy. Intelekt w tym znaczeniu jest podstawą dla całości poznania niematerialnego, zarówno teoretycznego, jak i praktycznego. Można go więc nazwać intelektem w sensie szerokim lub rozumem w sensie szerokim. Równocześnie jednak w ramach intelektu w sensie szerokim Tomasz wyodrębnia intelekt w sensie ścisłym oraz rozum w sensie ścisłym.

W takim przypadku ani intelekt, ani rozum nie oznaczają oddzielnych władz.

 

Przez intelekt w sensie ścisłym należy rozumieć pewnego rodzaju akty poznania niematerialnego, np. akty ujmowania istot rzeczy oraz niektóre akty sądzenia, jak również i to, dzięki czemu są one możliwe. Intelektowi w sensie ścisłym przeciwstawiany

jest rozum w sensie ścisłym, to znaczy zdolność do poznania dyskursywnego. Do rozumu w sensie ścisłym zaliczają się też niedoskonałe formy sądów, jak np. akty wątpienia lub opinii. Potwierdzeniem takiej interpretacji jest następująca wypowiedź Akwinaty: nazwę intelekt można ujmować dwojako. Po pierwsze, o ile nazwa ta odnosi się tylko do tego, od czego została pierwotnie utworzona. W tym przypadku o poznaniu intelektualnym w znaczeniu właściwym mówi się wtedy, gdy ujmujemy to, czym rzecz jest, albo gdy pojmujemy to, co staje się oczywiste dla intelektu natychmiast po zrozumieniu tego, czym rzecz jest, tak jak pierwsze zasady, które poznajemy poznając terminy. (…) Po drugie, nazwę intelekt można ująć ogólnie, o ile rozciąga się ona na wszystkie działania, tak że obejmuje mniemanie i rozumowanie.

Analogiczne rozróżnienie stosuje się również do samych aktów poznania niematerialnego. Gdy na ich oznaczenie Tomasz używa słowa intellectus, niekiedy ma na myśli tylko akt poznania bezpośredniego i niedyskursywnego, niekiedy zaś dowolny akt władzy poznania niematerialnego, a więc również rozumowanie lub opinię.

Rozróżnienie to przejawia się też w sposobie, w jaki Akwinata używa określenia „poznawać intelektualnie” (intelligere). W wielu przypadkach oznacza ono dowolną czynność poznawczą dokonywaną przez władzę poznania niematerialnego. Kiedy jednak stosowane jest w kontekście wąskiego pojmowania intelektu, wtedy oznacza tylko niedyskursywne i proste operacje poznawcze wykonywane przez intelekt w sensie ścisłym.

Fragment Mateusz Penczek

"Wola i intelekt w filozofii Tomasza z Akwinu"